Yaqın Könçığıştağı Rusiyä

1970nçe yıllarnıñ axırında Misır Amerika Quşma Ştatları belän yaqınayğan häm İzrail belän tınıçlıq kileşüen imzalağan ide. Salqın suğış çorı ide häm Sovet Rusiyäneñ töbäktäge yoğıntısına zur zıyan kiterelgän ide. Monnan tış Sovet Rusiyäneñ (Sovetlar Berlegeneñ) Äfğanstanda körçekkä terälüe (tupikka kerüe) häm İran inqilabı – Rusiyäneñ töbäktän tağın da kübräk çitläşüenä säbäp buldı. Şul räweşle ki, 1990nçı yıllarnıñ başında Sovet sisteması tulısınça tığınçıqlana.

Ul çaqtağı Sovetlar Berlege citäkçelege monı xäl itü öçen Quveyt yawlap alınğannan soñ Ğiraqqa qarşı Amerika Quşma Ştatlarınıñ äydäp baruçanlığında oyıştırılğan koalitsiyada da qatnaşa xätta. Ul çaqta Sovetlar Berlegeneñ Yaqın Könçığıştan çigenä başlawın äytergä bula. Rusiyäneñ Yaqın Könçığıştağı köteklege – ul däwerdä Amerika Quşma Ştatlarınıñ töbäktäge yoğıntısın tağın da kübäytä.

Kommunizmnan soñğı çorda Putin xakimiyäte belän bergä Rusiyä qabat Yaqın Könçığışta üzenä mäydan açunıñ yulların êzli başladı. Rusiyä bu forsatnı Süriyä krizisı belän bergä taptı. Bu ölkädä Rusiyäneñ öç östenlege bar ide.

Berençese, Amerika Quşma Ştatları Äsäd rejimınıñ kitüe zarurlığın küp tapqırlar belderüenä qaramastan anın kitüen tä’min itäçäk adım yasawdan gel taypıldı.

İkençese, Rusiyäneñ Süriyä belän ozaq waqıttan birle urnaştırılğan tirän tarixi bağlanışları. Süriyä ber ük waqıtta Rusiyäneñ töbäktäge iñ möhim ikençe qoral bazarı.

Öçençese bularaq ta Rusiyäneñ Süriyädä urnaşqan Tartus diñgez nığıtmasın-bazasın äytep uzarğa kiräk.

Putin, Süriyädä Äsäd rejimın yaqlap, Rusiyäneñ Yaqın Könçığışta yañadan aktyor buluın tä’min itte. Salqın suğıştan soñ kübräk xärbi materiallarnı alıp kilep cibärü öçen qullanılğan Tartus nığıtması modernläşterelde häm küp maqsatlı qullanuğa äzer wazğiyätkä kiterelde. Şul uq waqıtta Süriyädä xärbi bazağa iyä buldı. Bu räweşle töbäktäge xärbi kontinentın daimiläşterergä tırıştı. Süriyädä buluı mömkin çişeleşneñ Rusiyä çitläşterelep mömkin bulmawın kürsätte.

Ayıruça töbäktän uzu ixtimalı bulğan häm Rusiyäneñ iqtisadi mänfäğätläre cähätennän bik zur ähämiyätkä iyä bulğan tabiği gaz ütkärgeçe mäs’äläsendä üz süzen äytü initsiativasına ireşte.

Putin Yaqın Könçığışta qabat Rusiyäneñ barlığın urnaştırırğa teli. Läkin Rusiyäneñ iqtisadi köçeneñ şaqtıy çikle buluın da bik yaxşı añlıy. Rusiyä iqtisadı soñğı berniçä yılda qabat keçeräyü awışlığın kürsätä başladı. Neft’ bäyäläreneñ töşüe häm Ukraina krizisı arqasında duçar bulğan sanktsiyalar da Rusiyädäge iqtisadi krizisnı arttıra.

Läkin dönya säyäsätendä 18nçe ğasırnıñ ikençe yartısınnan birle östenlegen xis itterä başlağan Rusiyä nigezdä berqayçan da iqtisadi yaqtan super köç bula almağan ide. Bügen dä Putin Rusiyäneñ iqtisadi yaqtan bulğan wazğiyäten yaxşı abaylıy. Fäqät qulındağı forsatlarnı qullanıp, Rusiyäneñ iqtisadi köçennän tış başqa ber östenlegeneñ bula alaçağına ışana. Xätta şuşı räweşle fiker yörtüen dä äytergä bula: “Rusiyä – zur köç bularaq barlığın saqlap qalaçaq yäki tarqalaçaq. Näq menä şuşı tarqalunı buldırmaw öçen Rusiyäneñ köçe häm çit illärdä häm dä ildä xis itelergä tiyeş.”

Rusiyä cähätennän Yaqın Könçığışnıñ başqa ber ähämiyäte - 15 millionnan kübräk möselman xalıq sanına iyä il buluına bäyle. “DEAŞ”qa quşılğan suğışçılarnıñ zur öleşeneñ Rusiyä möselmannarınnan toruı äytelä. Rusiyä ildäge şuşı möselman cämäğäte arqasında üzen Yaqın Könçığıştağı täräqqiyätlärgä qarata sizger itep xis itä. Şuña kürä urıs säyäsi êlitası Yaqın Könçığışta bulıp uzğannarğa iğtibarsız qala almayaçaq xätle Rusiyäne töbäkkä yaqın itep xis itä.

Fäqät Rusiyäneñ säyäsi êlitası Yaqın Könçığışta aktiv köç bulırğa telägän çaqta 1990nçı yıllardan soñ Amerika Quşma Ştatlarınıñ töbäktäge barlığına oxşaş êzlänü êçendä tügel. Monıñ Rusiyä öçen çığa almaslıq ber tupik buluın uylıy. İrannıñ yaqın berlektäşe Äsäd rejimın yäşätü öçen başqarğan xärbi qatışuı arqasında Rusiyä bolay da töbäktä üz däräcäsenä zıyan birüçe adım yasağan buldı.

Sovetlar Berlegenä qarağanda bügenge Rusiyä möhim ber östenlekkä iyä. Süriyä qatışuı arqasında däräcäsen yuğaltuına qaramastan Rusiyä töbäktä östenlege bulğan illär belän ikemeñençe yıllardan başlap köçle häm konstruktiv mönäsäbätlär urnaştırdı. Bärep töşerelgän oçqıç mäs’äläse arqasında Törkiyä belän mönäsäbätläre bozılğan bulsa da, monıñ ozaq däwam itmäyäçäge fikere kiñ cäyelgän. Xäzerge waqıtta häm İzrail belän yaxşı mönäsäbätlär êçendä, häm dä İran belän.

Äsäd rejimına yaqlaw mäs’äläsendä İran belän Rusiyä şaqtıy yaqın mönäsäbätlär êçendä buluına qaramastan bu Rusiyä öçen İzrail belän alıp barılğan uñay mönäsäbätlärne totqarlamadı. Ayıruça İran häm Soğud Ğäräbstanı arasında uzğan häm kübräk sektalar, mäzhäb küreneşle köndäşlektä İran faydasına totışta buluı kebek ber näticä dä tudırmadı. Qısqası, Rusiyä belän İran arasında mäxäbbät mönäsäbäte yuq. Tulısınça konyuktura zarurlığına bäyle pragmatik mönäsäbät turında süz bara.

Näticä bularaq şunı äytergä bula: Rusiyä – töbäktä Amerika Quşma Ştatların här yaqtan qarşısına alğan köndäşlek êçenä kerü häm anı töbäktän çitläşterü kebek maqsat quymıy. Kiresençä, urtaq problemalarğa qarşı bergä köräş alıp baraçaq urtaq, partnyor bularaq üzlären täqdim itü mixnätendä. Läkin Rusiyä şuşı urtaqlıqta üz mänfäğätläreneñ dä xisapqa alınuın maqsat itä.