Mäxmät Fuat Köprülü
Törki dön'ya: şäxeslär häm äsärlär - 20/2024
Törki dönya: şäxeslär häm äsärlär 20/2024
“Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıru tezmäbezneñ bu bülemendä törek ädäbiyatı tarixına fänni nigez saluçı, törki dön’ya tikşerenülärendä yaña ofıqlar açqan ğıylem iyäse, yazuçı, säyäsätçe häm däwlät êşleklese Mäxmät Fuat Köprülü turında süz bara.
“Ägär min yañadan tusam, hiç ikelänmiçä şul uq yuldan kitär idem” di Fuat Köprülü. Ul törek milläte ädäbiyatı alanındağı êşçänlekläre belän bergä tyurkologiyä mäydanında yaña ofıqlar açqan, mäşhür fän ähelenä äwerelgän şäxes.
Yazuçı 1890nçı yılnıñ 4nçe dekabrendä İstanbulda abruylı ğailädä dön’yağa kilä. Ätise İsmail Faiz bäy Bäyoğlu cinayät’ tikşerüläre idaräsennän layıqlı yalğa çıqqan däwlät xezmätkäre, babası Äxmät Zıya bäy Buxarest ilçelegendä ilçe wazıyfasın başqarğan. İkençe babası isä İsmail Afif bäy Reforma dairäsendä xezmät quyğan. Şäcäräse unınçı buında böyek wäzir Köprülü Mäxmät Paşağa barıp totaşa.
Üzeneñ söyläwe buyınça, yazuçınıñ ğıylem alu yulı urta mäktäptän başlana. Ayasofiya urta mäktäben tögällägännän soñ “Märcan ibadise” dip ataluçı uqu yortına kerä. Anda ul çit tel öyränügä zur iğ’tibar birä. Mäxmät Fuat Köprülü farsıçanı urta mäktäptä öyränä başlıy, “ibadi”dä uqığan yıllarında isä ğaräp häm franśuz tellärendä alğa kitä. Küp yıllar uzğaç, ul “Le Nuvel’ Literer” jurnalına interv’yusında 18 yäşendä ük, liśeynı tögällägännän soñ, franśuz klassikların häm bigräk tä 19nçı ğasır ädäbiyatın şaqtıy yaxşı belüen äytä.
1907nçe yılda bulaçaq yazuçı Xoquq mäktäbenä kerä. Tik monda üz yulın taba almıy häm 3nçe kurstan kitä. Şunnan soñ Köprülü ğailä kitapxanäsendä üz-üzen citeşterä başlıy. Märcan, Kabataş, Galatasaray häm İstanbul liśeylarında uqıta. 1913nçe yılda ul İstanbul universitetında “Törek ädäbiyatı tarixı” däresläre birä.
Şul uq waqıtta tikşerenülär dä alıp baruçı Köprülü 1913nçe yılda “Bilgi mäcmua” jurnalında “Törek ädäbiyatı tarixı metodikası” dip ataluçı mäqaläsen bastıra. Bu tyurkologiyada aña zur tanılu kiteräçäk başlangıç bula.
Köprülü üz çorınıñ tyurkologları fikerläre täêsirendä qala. Ul daimi räweştä üzen kamilläşterep, akademik alanda zur uñışlarğa ireşä. Ğıylem iyäse törki dön’ya belän bäyle tarixnı tikşerep, üze yäşägän çorğa häm kiläçäk buınnarğa zur öleş kertä. Ädäbiyatnıñ niçek tikşerelergä tiyeşlegen centekläp qarap, barı Törkiyädä genä tügel, barlıq törki dön’ya belem iyälärenä zur yoğıntı yasıy. Köprülü - zamança ädäbiyat tarixın öyränügä nigez saluçı. Ul ädäbiyat, sośiologiya, mädäniyat, din, tel, xoquq, iq’tisad, muzıka, säyäsät şikelle tarmaqlarda da äsärlär yaza. “Türk Yurdu”, “Särvät-i Fünun”, “Milli Tätäbbular mäcmuası” şikelle basmalar häm köndälek çığuçı gazetlardağı yazmaları belän tanılğan Köprülü fänni xezmätlärenä nigez sala. Ul säyäsi êşçänlekläre belän dä kön tärtibendä bula. Fuat Köprülü tışqı êşlär ministrı bulğan çorda Törkiyäneñ NATOğa, Balkan paktına häm Bağdad paktına kerüe, Koreyağa ğaskärlär cibärü şikelle şaqtıy waqıyğada ähämiyätle urın ala.
Ğalim 1958nçe yılda Garvard universitetında törek tarixı tarmağında tikşerenü uzdıru öçen 1 yılğa Amerika Quşma Ştatlarına çaqırıla. Êşçänlegen tögälläp ul 1959nçı yılda kire qayta.
Fuat Köprülü 1966nçı yılnıñ 28nçe iyünendä Änkarada yul hälakätenä oçrıy häm wafat bula. Anı İstanbulda cirlilär.
Ğomer buyı tuqtawsız ilenä xezmät itkän Köprülü üzennän soñ 1500dän artıq kitap häm mäqalä qaldıra. Bu äsärläre, êşçänlegendäge tärtip häm metodqa zur ähämiyät birüe belän ul Törkiyädä “Zamança tarix öyränüneñ atası” dip yörtelä.
20nçe ğasırdağı Törkiyädä citeşkän siräk häm qıymmätle şäxeslärdän berse bulğan professor Fuat Köprülüneñ tormışı häm êşçänlekläre turında bik küp xezmät basıla. Äle haman tormışı, yazmaları häm mäqaläläre tikşerelä.
Yazmanı Nazgöl Qadıyrova äzerläde.
ÇIĞANAQLAR:
1. Kapucu, D. (2020). MEHMET FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN İLMÎ VE SİYASÎ HAYATI. Dünya İnsan Bilimleri Dergisi, 2020(2), 205-227.
2. "Fuad Köprülü, Sosyal Tarih Perspektifi ve Günümüz Türkiye'sinde Din ve Tasavvuf Tarihi Araştırmalarında 'Tarihin Saptırılması' Problemi", Türkiyat Araştırmalar Dergisi, sayı 3, Konya 1997.
