Awrupa Şurası qorıluğa 65 yıl

Törkiyä Awrupa Şurasına (Council of Europe –inglizçä, Conseil de L’Europe –frantsuzça) 1949 nçı yılda äğza bulğan bulsa, Awrupa Berlegenä älegä kandidat il statusında.

Awrupa Şurası Awrupada yäşäwçelär öçen nindi ähämiyätkä iyä soñ? 1949 nçı yılda Awrupa külämendä qorılğan oyışmanıñ maqsatı- keşe xoquqların, demokratiya häm xoquqnıñ östenlegen saqlaw. Wazifası- keşe xoquqların saqlaw, qitğanıñ vöcdanı bulu. Bu bäyläneştä Awrupa Şurasınıñ ber organı bulğan Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse xaqında bik yış işetäbez.

Törkiyäneñ Awrupa Şurası belän xezmättäşlegeneñ möhim ber öleşen Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse täşkil itä. Älege mäxkämäneñ xökemgä tartu wäqaläte, Törkiyä Töp Qanunınıñ 90 nçı maddäsendä belderelgänçä, milli xoquqtan östen wäzğiyättä. Yäğni töp xoquqlar häm xörriyätlär mäs’äläsendäge milli qanunnar xalıqara keşe xoquqları kileşülärendä urın alğan xökemnär belän ayırmalı bulğan oçraqta xalıqara kileşülärdäge xökemnär ğamäldä bula. Törkiyädäge xoquq sisteması 47 il formalaştırğan häm wäqaläten Awrupa Keşe xoquqları kileşüennän alğan Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäseneñ keşe xoquqları yurisprudentsiyäse belän daimi häm koordinatsiyäle räweştä üsä,kamilläşä. Bu bäyläneştä barı tik Törkiyä xaqında qabul itelgän Awrupa Keşe xoquqları qararları ğına tügel, başqa illär belän bäyle qararlar da küzätep barıla häm kiräk bulğan oçraqta ildäge qanunnarda çağılış tabarğa mömkin.

Keşe xoquqları ğomumän eçke xoquqtağı töp xaqlar belän däwlät irek-bäysezlekläreneñ barısın häm xalıqara xoquqta küzdä totığan häm saqlanğan xaqlarnı üz eçenä ala. Barlıq keşelärne dä qızıqsındıruı arqasında bu xoquqlarnıñ xalıqara arenada saqlaw astına alınuı zarur. Keşe xoquqlarınıñ xalıqara däräcädä saqlanu eşçänlekläre XIX ğasır axırında häm XX ğasırda kürelä. Xalıqara xoquqnıñ keşe xaqların ğomumi räweştä qarawı Berläşkän Millätlär Oyışması kileşüe belän tormışqa aşa. Bu kileşüdä keşe xoquqları turında küp äytelsä dä, bu xaq-xoquqlarnıñ nilär buluı açıqlanmıy. Şuña kürä dä Berläşkän Millätlär Oyışmasında İqtisadi häm sotsial şurağa bäyle bularaq Keşe xoquqları komissiyäse qorıla häm bu mäs’älädä eşçänlek başqaru öçen wazifalandırıla. Komissiyäneñ bu maqsatnı küzdä totıp äzerlägän proyektı 1948 nçe yılnıñ 12 nçe dekabrendä Ğomum şuranıñ qararı nigezendä Keşe xoquqları dönyaküläm beldergese itep qabul itelä. Bu beldergeneñ BMO ğomum şura qararı bularaq üzlegennän bäyläwçe üzençälege bulmawı häm nindi dä bulsa garantiya mexanizmı bıuldırılmawı näticäsendä beldergedän soñğı täräqqiyätlär bu kimçeleklärne beterüga yünälgän bula. Bu qısada ike däräcädä yaña tärtipkä salular küzätelä. Bolar tübändägelär: dönyaküläm däräcädä “Keşe häm säyäsi xoquqlar belän bäyle kileşü” belän “İqtisadi, ictimaği häm mädäni xoquqlar belän bäyle kileşü”, regional däräcädä “Amerika, Afrika keşe xoquqları kileşüe” häm “Awrupa keşe xoquqları kileşüe”. Awrupa keşe xoquqları kileşüe başqa kileşülärgä qarağanda ayırılıp tora. Ul- keşe xoquqlarınıñ Töp Qanunı. Kileşüne üzençälekle qılğan sıyfatlar-teksttağı maddälärneñ açıq buluı, qatği, centekle , turıdan –turı qullanıla ala torğan qağidälär buluı.

Keşe xoquqların saqlaw maqsatı belän qorılğan ,mäxkämäse dä bulğan häm bıyıl 65 yıllığın bilgeläp ütüçe Awrupa Şurası qitğanıñ vöcdanı buluğa ireşteme soñ?

Töp qorılu maqsatı keşe xoquqların häm demokratiyäne saqlaw bulğan oyışmanıñ äğzaları arasında keşe xoquqların bozu belän belengän däwlätlär buluın açıqlaw qıyındır. Oyışmanıñ bu mäğnädä citärlek däräcädä qırıs totış kürsätmäwdä ğayeplänüen dä xäterlätep kitik. Awrupa Şurasınıñ oyışma bularaq qitğanıñ vöcdanı bulıp- bulmawı bälki dä bäxäsläşeler, fäqät 2009 nçı yılda 5 yılğa Şura şomum särqätibe itep saylanğan Thorbjørn Jagland öçen bu bäxässez. Bügenge köndä iqtisadi problemalar belän köräşüçe Awrupanı tağın da möhim ber problema belän bäyle kisätä: töp problema- çit il keşesenä qarata doşmanlıq häm rasaçılıq. Jagland ta bu wäzğiyätne añlap bolay dip möräcäğt itä: “Möhacirlär - yaña energiya häm fiker çığanağı. Awrupanıñ dönyada konkurentsiya buldıru öçen moña ixtıyacı bar”. Jagland etnik häm dini törlelekkä uñay qaraw, anı yaqlaw kiräklegen assızıqlıy. Awrupadağı rasaçılıq häm çit il keşesenä qarata doşmanlıqnı totqarlaw, buldırmaw öçen bälki da iñ ğadi çişeleş yulın täqdim itä: “İldä ozaq waqıt yäşäwçelär watandaş itep qabul itelergä tiyeş. İnanu, mädäni yäisä etnik çığışına qaramıyça şäxeslär qanunnar, oyışmalar häm qalğan watandaşlar qarşında tigez möğalämä kürergä tiyeş Şul uq waqıtta här şäxesneñ xoquqnıñ östenlegenä häm Awrupanıñ nigezen barlıqqa kiterüçe urtaq qimmätlärgä xörmät kürsätüe zarur”. Ğomum särqätip Jagland Awrupanıñ säyäsi liderlarına da möräcäğät itep bolay di:” Möhacirlekkä qarşı häm Awrupağa qarşı partiyälärneñ kütärelüenä qarşı çığarğa tiyeşbez. Rasaçılıqqa qarşı tora almağan , törlelekneñ faydaların kürä almağan säyäsi liderlarğa qarşı çığuıbız zarur. Awrupalı liderlar watandaşlarına çınbarlıqnı añlatudan cawaplı. Awrupa härwaqıt küp dinle, küp etniklı qitğa buldı, ämma qitğabıznıñ küp mädäniyatlı mozaikasın qabul itü citärlek tügel. Aña qoçaq cäyärgä tiyeşbez”.

Äye, döres süzgä cawap yuq. Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäsendä cıyılğan dosyelarnıñ qısqa waqıt eçendä Awrupa däwlätlären üzgärtmäyäçäge, keşe xoquqların bozunıñ qısqa waqıt eçendä betmäyäçäge härkemgä bilgele. Berläşkän Millätlär Oyışması berençe çiratta bulu belän bergä xalıqara oyışmalarnıñ da üz aralarında problemalar buluı härkemgä mäğlüm. Ämma ğomum särqätip Jagland süzläreneñ haman da tä’sir itü ixtimalı buluına da ömetlänep qalabız.

Törkiyä Awrupa Şurasına (Council of Europe –inglizçä, Conseil de L’Europe –frantsuzça) 1949 nçı yılda äğza bulğan bulsa, Awrupa Berlegenä älegä kandidat il statusında.

Awrupa Şurası Awrupada yäşäwçelär öçen nindi ähämiyätkä iyä soñ? 1949 nçı yılda Awrupa külämendä qorılğan oyışmanıñ maqsatı- keşe xoquqların, demokratiya häm xoquqnıñ östenlegen saqlaw. Wazifası- keşe xoquqların saqlaw, qitğanıñ vöcdanı bulu. Bu bäyläneştä Awrupa Şurasınıñ ber organı bulğan Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse xaqında bik yış işetäbez.

Törkiyäneñ Awrupa Şurası belän xezmättäşlegeneñ möhim ber öleşen Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse täşkil itä. Älege mäxkämäneñ xökemgä tartu wäqaläte, Törkiyä Töp Qanunınıñ 90 nçı maddäsendä belderelgänçä, milli xoquqtan östen wäzğiyättä. Yäğni töp xoquqlar häm xörriyätlär mäs’äläsendäge milli qanunnar xalıqara keşe xoquqları kileşülärendä urın alğan xökemnär belän ayırmalı bulğan oçraqta xalıqara kileşülärdäge xökemnär ğamäldä bula. Törkiyädäge xoquq sisteması 47 il formalaştırğan häm wäqaläten Awrupa Keşe xoquqları kileşüennän alğan Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäseneñ keşe xoquqları yurisprudentsiyäse belän daimi häm koordinatsiyäle räweştä üsä,kamilläşä. Bu bäyläneştä barı tik Törkiyä xaqında qabul itelgän Awrupa Keşe xoquqları qararları ğına tügel, başqa illär belän bäyle qararlar da küzätep barıla häm kiräk bulğan oçraqta ildäge qanunnarda çağılış tabarğa mömkin.

Keşe xoquqları ğomumän eçke xoquqtağı töp xaqlar belän däwlät irek-bäysezlekläreneñ barısın häm xalıqara xoquqta küzdä totığan häm saqlanğan xaqlarnı üz eçenä ala. Barlıq keşelärne dä qızıqsındıruı arqasında bu xoquqlarnıñ xalıqara arenada saqlaw astına alınuı zarur. Keşe xoquqlarınıñ xalıqara däräcädä saqlanu eşçänlekläre XIX ğasır axırında häm XX ğasırda kürelä. Xalıqara xoquqnıñ keşe xaqların ğomumi räweştä qarawı Berläşkän Millätlär Oyışması kileşüe belän tormışqa aşa. Bu kileşüdä keşe xoquqları turında küp äytelsä dä, bu xaq-xoquqlarnıñ nilär buluı açıqlanmıy. Şuña kürä dä Berläşkän Millätlär Oyışmasında İqtisadi häm sotsial şurağa bäyle bularaq Keşe xoquqları komissiyäse qorıla häm bu mäs’älädä eşçänlek başqaru öçen wazifalandırıla. Komissiyäneñ bu maqsatnı küzdä totıp äzerlägän proyektı 1948 nçe yılnıñ 12 nçe dekabrendä Ğomum şuranıñ qararı nigezendä Keşe xoquqları dönyaküläm beldergese itep qabul itelä. Bu beldergeneñ BMO ğomum şura qararı bularaq üzlegennän bäyläwçe üzençälege bulmawı häm nindi dä bulsa garantiya mexanizmı bıuldırılmawı näticäsendä beldergedän soñğı täräqqiyätlär bu kimçeleklärne beterüga yünälgän bula. Bu qısada ike däräcädä yaña tärtipkä salular küzätelä. Bolar tübändägelär: dönyaküläm däräcädä “Keşe häm säyäsi xoquqlar belän bäyle kileşü” belän “İqtisadi, ictimaği häm mädäni xoquqlar belän bäyle kileşü”, regional däräcädä “Amerika, Afrika keşe xoquqları kileşüe” häm “Awrupa keşe xoquqları kileşüe”. Awrupa keşe xoquqları kileşüe başqa kileşülärgä qarağanda ayırılıp tora. Ul- keşe xoquqlarınıñ Töp Qanunı. Kileşüne üzençälekle qılğan sıyfatlar-teksttağı maddälärneñ açıq buluı, qatği, centekle , turıdan –turı qullanıla ala torğan qağidälär buluı.

Keşe xoquqların saqlaw maqsatı belän qorılğan ,mäxkämäse dä bulğan häm bıyıl 65 yıllığın bilgeläp ütüçe Awrupa Şurası qitğanıñ vöcdanı buluğa ireşteme soñ?

Töp qorılu maqsatı keşe xoquqların häm demokratiyäne saqlaw bulğan oyışmanıñ äğzaları arasında keşe xoquqların bozu belän belengän däwlätlär buluın açıqlaw qıyındır. Oyışmanıñ bu mäğnädä citärlek däräcädä qırıs totış kürsätmäwdä ğayeplänüen dä xäterlätep kitik. Awrupa Şurasınıñ oyışma bularaq qitğanıñ vöcdanı bulıp- bulmawı bälki dä bäxäsläşeler, fäqät 2009 nçı yılda 5 yılğa Şura şomum särqätibe itep saylanğan Thorbjørn Jagland öçen bu bäxässez. Bügenge köndä iqtisadi problemalar belän köräşüçe Awrupanı tağın da möhim ber problema belän bäyle kisätä: töp problema- çit il keşesenä qarata doşmanlıq häm rasaçılıq. Jagland ta bu wäzğiyätne añlap bolay dip möräcäğt itä: “Möhacirlär - yaña energiya häm fiker çığanağı. Awrupanıñ dönyada konkurentsiya buldıru öçen moña ixtıyacı bar”. Jagland etnik häm dini törlelekkä uñay qaraw, anı yaqlaw kiräklegen assızıqlıy. Awrupadağı rasaçılıq häm çit il keşesenä qarata doşmanlıqnı totqarlaw, buldırmaw öçen bälki da iñ ğadi çişeleş yulın täqdim itä: “İldä ozaq waqıt yäşäwçelär watandaş itep qabul itelergä tiyeş. İnanu, mädäni yäisä etnik çığışına qaramıyça şäxeslär qanunnar, oyışmalar häm qalğan watandaşlar qarşında tigez möğalämä kürergä tiyeş Şul uq waqıtta här şäxesneñ xoquqnıñ östenlegenä häm Awrupanıñ nigezen barlıqqa kiterüçe urtaq qimmätlärgä xörmät kürsätüe zarur”. Ğomum särqätip Jagland Awrupanıñ säyäsi liderlarına da möräcäğät itep bolay di:” Möhacirlekkä qarşı häm Awrupağa qarşı partiyälärneñ kütärelüenä qarşı çığarğa tiyeşbez. Rasaçılıqqa qarşı tora almağan , törlelekneñ faydaların kürä almağan säyäsi liderlarğa qarşı çığuıbız zarur. Awrupalı liderlar watandaşlarına çınbarlıqnı añlatudan cawaplı. Awrupa härwaqıt küp dinle, küp etniklı qitğa buldı, ämma qitğabıznıñ küp mädäniyatlı mozaikasın qabul itü citärlek tügel. Aña qoçaq cäyärgä tiyeşbez”.

Äye, döres süzgä cawap yuq. Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäsendä cıyılğan dosyelarnıñ qısqa waqıt eçendä Awrupa däwlätlären üzgärtmäyäçäge, keşe xoquqların bozunıñ qısqa waqıt eçendä betmäyäçäge härkemgä bilgele. Berläşkän Millätlär Oyışması berençe çiratta bulu belän bergä xalıqara oyışmalarnıñ da üz aralarında problemalar buluı härkemgä mäğlüm. Ämma ğomum särqätip Jagland süzläreneñ haman da tä’sir itü ixtimalı buluına da ömetlänep qalabız.