Yaqın Könçığışta yaña krizis häm Törkiyä

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması berniçä kön eçendä Yaqın Könçığıştağı tigezlekne nigezennän qaqşataçaq höcümnär yasadı. Un meñnärçä qorallı äğzaseneñ höcüme belän Musul, Tikrit häm tiräsendäge töbäkne ciñel genä yawlap aldı. Ğiraqnıñ sönni töbäkläre oyışmanıñ kontrole astına kerde. Bu wazğiyät barı tik strategik Musul şähären genä tügel, böten Ğiraqnı, xätta Yaqın Könçığış kartasın üzgärtü potentsialına iyä. Ägär bu yaw konsolidatsiyälänsä, berençe çiratta Ğiraq ğämäli bularaq öçkä bülenä alına. Bu räweşle 1990nçı-1991nçe yıllardağı Ğiraq suğışınnan birle yazılıp kilgän Ğiraqnıñ öçkä bülenü tsenariye tormışqa aşqan bulaçaq. Ägär “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması soñınnan Süriyädä dä uñışlı bulsa, 100 yıllıq Yaqın Könçığış fizik-demografik kartası üzgäräçäk, Berençe Bötendönya suğışınnan soñ Angliya häm Frantsiya barlıqqa kitergän Ğiraq-Süriyä çikläre yuqqa çığaçaq. 

Bu manzara qotılğısız bularaq “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması xaqında sorawlar tudıra. Bu nindi oyışma, oyışmanıñ maqsatları nilär? Niçek itep bu çaqlı tä’sirle bula aldı? Ni öçen üzenä qarşılıq kürsätelmi? Bu sorawlarğa cawap birä alu – Yaqın Könçığışnıñ qaya taba baraçağın isäpläw öçen bik möhim.

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması – isemennän dä añlaşılğanı kebek Ğiraq häm Süriyäne üz eçenä aluçı “İslam” däwläten tözüne maqsat itä. Bu däwlätneñ üzençälegeneñ isä säläfi sönni añlayışına tayanğan bulaçağı belenä häm açıqlana. “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ İslam añlatması – cihadçı, radikal, başqa möselmannarnı qäfer dip tanıtuçı, çikläwçe häm kiräk bulğan çaqta qırıslıqqa nigezlängän. Tsivilizatsiyäle dönya standartları belän çağıştırılğan çaqta avtoritar idarä taraflı. Monıñ berençe ğämälläre basıp alğan Musul qalasında kürende. Bu añlayış töbäktäge hiçber däwlättä diyärlek bulmağanı qädär qatı bulğanı öçen töbäk şartlarına nigezdän qapma-qarşı. Bu añlayışnıñ häm qoraçaq däwlätneñ barı tik Ğiraq häm Süriyädä genä tügel, böten töbäktä tınıçsızlıq tudıraçağın äytergä bula. Könbatış illäre genä tügel, töbäk illäre dä mondıy rejimğa uñay qaramayaçaq.

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması bu qädär problemalı bulsa, ul çaqta töbäktä niçek itep bu xätle tä’sirle bula ala, mäsälän, Süriyädä Rakka, Ğiraqta Musul häm Tikrit kebek şähärlärne niçek itep bu räweşle ciñel, kulay basıp yawlap ala?

Bu sorawnıñ kim digändä ike cawabı bula ala: berençese, Ğiraq belän Süriyädäge köç häm avtoritet buşlığı. Ğiraqta şähärlärneñ iminlegen tä’min itä alaçaq köçtä ğäskärneñ häm tä’sirle qorallarnıñ bulmawı. Maliki citäkçelegeneñ ni oyışqan häm yaxşılap cihazlandırılğan ğäskäre bar, ni dä ilen saqlawğa äzer ictimaği nigeze bar. Yıllar buyı bülgälängän Ğiraqta bilgele ber töbäklär häm şähärlärdän tış bolay da iminlek yuq. Süriyädä isä watandaşlar suğışı arqasında Äsäd citäkçelegeneñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasına qarata tä’sirle buluı mömkin tügel. Bu räweşle mäşhür Thomas Hobbes äytmeşli, Ğiraq belän Süriyädä “tabiğät torışı” yäki “urman qanunı” ğämäldä. Monnan tış qayber cirle xalıqnıñ häm aşirätlär-qabilälärneñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasına simpatiya belän qarawı häm qarşılıq kürsätmäwe alğa sörelä.

Bu cähättän iñ möhim faktor – “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması iyä bulğan köçle qoralları, xärbi kiräk-yaraqları häm suğışçıları. Yaqınça 40 meñ keşedän torğan ğäskärneñ buluı äytelä. Bu ğäskärneñ möhim öleşeneñ Süriyä aşa kilgän Awrupa watandaşı yäşläre buluı belenä. Räsmi räweştä iğlan itelmäsä dä, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ keşe, ğäskäri häm iqtisadi çığanaqlarınıñ Könbatış häm töbäk illärennän kilüe kürenä. Bu illär kürsätkän yärdäm häm yaqlaw “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasın ğämäli köç wazğiyätenä äyländerde.

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ iñ qızıqlı raslawı – töbäktä sönni östenlegen üsterü häm İrannıñ mäzhäbkä nigezlängän gegemoniyasın cimerü. Bu raslaw – qayber illärneñ säyäsäte häm mänfäğätenä turı kilä. Bu illär “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ añlayışın yaraqlı dip tapmasalar da, ğämällärenä qarşı tä’sirle qarşılıq kürsätmilär. “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ höcümnärendäge uñışı öleşçä şuşı illärneñ reaktsiyasezlegenä bäyle, dip äytergä bula. Mäsälän, Amerika Quşma Ştatları, Awrupa Berlege häm tä’sirle illärneñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ basıp alularına qarşı ni öçen kiräkle çaralar kürmäwe qızıqsındıru uyandıra. Berläşkän Millätlär Oyışması, NATO häm xalıqara iminlek oyışmaları başqa oçraqlarda bulğanı kebek “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasına qarşı nigä kisken qararlar qabul itmäde, qatı çaralar kürmäde?

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ Ğiraqtağı häm Süriyädäge höcümnärennän zıyan kürgän töbäk illäre isä aptırağan wazğiyättä. Äytik, Törkiyä şuşı täräqqiyätlär arqasında zur yanaw belän oçraştı. Törkiyäneñ Musul konsullığı basıp alındı häm 49 Törkiyä watandaşı totıq itep alındı. Töbäktäge 31 törek maşina yörtüçese dä “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması suğışçılarınıñ qulında. Törkiyä totıqlarnı qotqaru öçen tığız krizis diplomatiyäsen alıp bara.

“Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması höcümnäre häm totıqlar probleması arqasında, häm dä tışqı säyäsät mänfäğäte cähätennän dä Törkiyägä qarşı köç kürsätü üzençälegendä. Totıq diplomatiyäseneñ Törkiyäneñ eçke häm tışqı säyäsäten awırlaştıraçağın, xätta totıq wazğiyätenä äyländerä alaçağın äytergä mömkin. Törkiyäneñ totıq krizisın niçek xäl itäçäge eçke häm tışqı säyäsättäge pozitsiyäsenä bäyle bulaçaq.

Bu qısada eçke säyäsättä böten däwlät organnarınıñ häm säyäsi aktyorlarnıñ konsensus belän xäräkät itüe zarur. Eşçänlekneñ säyäsi köndäşlektä qullanılmawı kötelä. Tışqı säyasät cähätennän isä Törkiyäneñ neçkä ber diplomatiya alıp baruı qotılğısız kebek kürenä. Ni “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasın bäyläneşle äñgämädäş itep kürü, ni dä aña qarşı operatsiya başqaru, här ikese dä Törkiyäneñ mänfäğätenä tügel.

Şul uq waqıtta Könbatış berlektäşläre häm töbäk illäreneñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması yanawına qarşı xezmättäşlek urnaştıruı uñışlı näticäne arttıraçak. Bigräk tä Berläşkän Millätlär Oyışması belän NATOnıñ mondıy iminlek krizislarınıñ çişeleşendä kiräkle buluın onıtmasqa kiräk.