Dönyanıñ urtası qayda?

Xuca Nasretdin böten dönyada ziräklege belän tanılğan, Anadolunıñ iñ şayan mäzäkçese. Bulmayaçaq teläklär artınnan yörüçe keşelärgä şayartulı räweştä däres birü – Xalıqara Aqşähär Xuca Nasretdin cıyınınıñ töp temalarınnan berse. Törkiyäneñ iñ iske festivallärennän berse bulğan Xuca Nasretdin cıyını – 5nçe häm 10nçı iyül könnärendä Konyanıñ Aqşähär ilçäsen canlandıra.

4nçe iyül könne Xuca Nasretdinnı simvolaştıruçı personajnıñ törbädän çığıp cıyınğa çaqırıluı belän bäyräm başlanıp kitä häm 10nçı iyül tönenä qädär däwam itä. 1959nçı yıldan birle iyül ayınıñ başında dönyanıñ dürt ber yağınnan belem, sänğät häm ädäbiyat ähelläre mädani baylıqların Xuca Nasretdin aradaşçılığı belän urtaqlaşa. Muzıkal häm biyüle kiçälär, fotosürät, räsem häm karikatura kürgäzmäläre, teatr häm film tamaşaları, xalıqnıñ altı kön buyı sänğät häm sänğätçelär belän bergä bäyräm itüenä mömkinlek tanıy. 1959nçı yıldan birle küp sanda tanılğan sänğätçe Aqşähärneñ cirle mäzäk ostazı Xuca Nasretdinnı canlandırıp, çiksez yaxşı möğämäläsen häm kiñ yumor añlayışın bügenge köngä citkerde.

Xuca Nasretdin - 1208nçe yılda İskeşähärdä dönyağa kilgän, yäşlek çaqlarınnan birle Aqşähärdä yäşägän törek xalıq ğilem iyäse. Mädräsädä uqığan, imam häm qazıy bulğan, xätta mädräsädä uqıtqan, dip añlatıla. Şuşı wazıyfaları arqasında üzenä birelgän isemneñ waqıt belän Xuca Nasretdinğa äylänüe äytelä.

Xuca Nasretdinnıñ tormışına qağılışlı mağlümatlär xalıq äytkännäre belän qatışqan, üzenä ike törle urında beryulı kürenü kebek ğädättän tış sıyfatlar birelä. Xalıq anı şul çaqlı yarata ki, Xuca Nasretdinnıñ Sälcuqlı soltannarı belän tanışuına, dönyanıñ tanılğan sufıy ostazı Mäwlana Calläddin-i Rumi belän yaqın buluına häm mäşhür xökemdar Timur belän söyläşüenä ışana.

Xuca Nasretdinnı işägennän ayırım uylaw bik awır. Mäzäklärendäge işäk nigezdä qayğı-xäsrätkä, awırlıqqa häm açlıqqa tüzüneñ simvolı. Xuca Nasretdin, işäk simvolın qullanıp, keşelärgä tüzemlelek däresen birä.

Xuca Nasretdinnıñ könlek, ğädäti waqiğalarğa qarata şayan añlatmaları häm cawapları bügenge köngä xätle kilep citkän mäzäklärne täşkil itä. Xuca Nasretdinnıñ yazma äsäre bulmawına qaramastan mäzäkläre teldän äytelgän xalıq yolası belän 13nçe ğasırdan bezneñ çorğa xätle kilep citkän. Yazuğa küçerelgän berençe Xuca Nasretdin xikäyäseneñ Äbül Hayr Rumineñ 1480nçe yılğı “Saltuknamä” isemle äsärendä buluı belenä. “Saltuknamä” – cide yıl buyı teldän äytelgän törek ädäbiyatı cıyılğan häm yazuğa küçerelgän äsär. 16nçı ğasırda Xuca Nasretdin mäzäkläre kitap räweşendä näşer itelä başlıy. Bu kitaplarnıñ iñ iskese bulğan “Hikâyet-i Kitab-ı Nasreddin” 1571nçe yılda yazılğan. Xuca Nasretdin mäzäkläreneñ berençe basması isä “Letaif” iseme belän 1837nçe yılda dönya kürä. Berençe räsemle kitapları da 1869nçı yılda basılğan litografiya basması “Xuca Nasretdin” kitapları. 12se Törkiyädä buluı belän bergä 68 “Xuca Nasretdin yazması” dönyanıñ törle kitapxanälärendä saqlana. Bügenge köndä isä mäzäkläreneñ tärcemalären dönya telläreneñ kübesendä taba alasız.

Xuca Nasretdin mäzäkläre yäşägän waqıt telemen ham Aqşähärne uzıp, Balkanğa, Urta Aziyägä, Tönyaq Afrikağa häm Awrupağa barıp citkän, şaqtıy ildä añlatıla torğan bula. Yaqın Könçığış, Urta Könçığış häm Urta Aziyädäge şaqtıy millät Xuca Nasretdinnı törle isemnär belän tanıta häm üz buluın yaqlıy. Xuca Nasretdin mäzäkläreneñ İtaliyağa da xätta barıp citüe, Sisiliyada xalıq arasında añlatılğan mäzäklärneñ Xuca Nasretdinnan ilhamlanıp icat itelüe belenä. Xuca Nasretdinnıñ dönya xalıqlarına bu räweşle tanış buluı anıñ yäşägännäre, añlatqannarı belän xalıqnıñ tawışı wazğiyätendä buluıdır. Xuca Nasretdin, cämğiyätne, keşelärne, xätta üzen tänqitläp, problemalarğa çişeleş täqdim itkän çaqta, daimi räweştä tüzemlelek, qärdäşlek häm tınıçlıq yullamaların yasıy. Xuca Nasretdin şayan keşelege belän keşelärgä döres yul kürsätüçe waqıt belän çiklänmägän ğilem iyäse. BMOnıñ UNESCO mäğärif, belem häm mädäniyät oyışmasınıñ 1996nçı yılnı Xuca Nasretdin yılı dip iğlan itüe belän dä Xuca Nasretdin turındağı tikşerenülär arta. 2008nçe yıl isä Xuca Nasretdinnıñ tuuına 800 yıl tulu yıllığı bularaq qabul itelä häm törle çaralar oyıştırıla. Şul uq waqıtta här yıl ütkärelgän Xalıqara Xuca Nasretdin karikatura bäygesen dä onıtmasqa kiräk.

Bertörkem keşe, Xuca Nasretdinnı tuqtatıp: “Dönyanıñ urtası qayda?” dip soraw birä. Xuca Nasretdin dä biş, un adım atlıy, qultayağın qadap quya häm “Dönyanıñ urtası biredä”, - dip äytä. “Niçek bu räweşle bula son?” dip qızıqsınuçılarğa Xuca Nasretdin: “Işanmasağız, üzegez ülçägez”, - dip cawap birä.

Sez dä dönyanıñ urtasına basırğa teläsägez, Xuca Nasretdinnıñ Aqşähärdäge törbäsen ziyarät itä alasız häm törbädäge misal itep “dönyanıñ urtası” dip yazılğan taş östenä kütärelep: ''Bu dönya watandaşı Xuca Nasretdin aldında dönyanıñ urtasına ayaq bastı. Işanmawçı ülçäp qarar” yazulı sertifikatığıznı ala alasız. Işanmawçılar öçen keçkenä ber iskärtmä: “Xuca Nasretdin” cämğiyäte 2007nçe yılda Törek Patent institutınnan "Dönyanıñ urtası Aqşähär" räweşendäge raslaw dokumentın da alğan.

İyül ayınıñ bişese belän unısı arasında Konya yaqlarına, Aqşähärgä barırğa turı kilsä, Xuca Nasretdin belän oçraşu ixtimalığız bik yuğarı. Aqşähärdäge festival waqıtında Xuca Nasretdinnı canlandıruçı personajlar belän, mäzäklären taswirlawçı tamaşalar belän.

Xalıqara Aqşähär Xuca Nasretdin bäyräm cıyının qarap, Xuca Nasretdinnıñ şayan yılmayuın üzegezdä xis itä alasız.