Törki dönyanıñ uyanu simvolı - İsmäğil’ Ğaspralı

Törki dönyada berlek, bergälek fikere digändä iñ berence bulıp İsmäğil’ Ğaspralı  küz aldına kilep basa. Ul Qırımda Baqçasarayğa yaqın urnaşqan Avcıköy awılında dönyağa kilä. Urıs mäktäplärendä belem aluı anda milli toyğılar uyandıra. Rusiya patşalığındağı törkilekkä qarşı bulu Ğaspralıda milli üzañ uyanuğa säbäp bula.Ul 1868 nçe yılda Baqçasarayda rus tele uqıtuçısı bulıp êşli başlıy. 1872 nçe yılda belem alu öçen Qırımnan Parijğa kitä. Parijda 2 yıl qala häm bu däwerdä Könbatış mädäniyatın da yaqınnan tikşerep öyränä.

     Qırım tatarı bulğan İsmağil’ Ğaspralı törkilär arasında bergälek bulmawı turındağı borçıluların “Ägär bez bolay däwam itsäk Rusiyädäge törki xalıqlarnıñ kiläçäge qarañğı” digän süzlär belän citkerä. Ğaspralı fikerençä, törki cämğiyät’lär ayırım-ayırım yäşäwlären däwam ittersälär alarğa slavyan dönyasında yuqqa çığu qurqınıçı yanıy. Şuña kürä dä bergä xäräkät itüläre zarur. Ğaspralı Rusiya patşalığında yuqqa çığularınnan qurıqqan törkilärneñ urtaq ber törki tel astında berläşep yäşäwlären däwam itterä alularına ışana.

Bu idealın tormışqa aşıru öçen ber gazet çığara başlıy. Böten törki dönyağa möräcäğät’ itüçe häm “Teldä,fikerdä,êştä berlek” şiğare belän çığuçı bu gazet “Tärceman” dip atala . İsmäğil’ Ğaspralı älege gazet belän böten törki dönyanıñ milli häm fikri uyanışı öçen möhim adım yasıy.

Ğaspralınıñ “Tärceman” gazetın berence çiratta İstanbul bulu belän bergä böten törki dönyada yaxşı belem alğan uqımışlı keşelär,zıyalılar  uqıy. Gazetqa ayıruça Azärbaycanda häm Qırımda zur qızıqsınu kürsätelä. Rusiya törkiläreneñ mädäni häm säyäsi , şulay uq fiker säyäsätläre anıñ bu kereşüläre belän başlana. İsmäğil’ Ğaspralı küzdä totqan reforma programmasına kürä mäğariftä reforma ütkärelergä tiyeş, törki qawemnär arasında urtaq ädäbi tel buldıru ,xatın-qızlarğa belem birügä ir-atlarnıqı xätle ähämiyät birü zarur.

     Ğaspralı ruslar törkilärgä qarata alıp barğan urıslaştıru säyäsäte törkilärne yuqqa çığaraçaq añlayışı belän Rusiyädäge törkilärne berläşterü maqsatı belän reformist êşçänleklär başqara.

  İsmäğil’ Ğaspralınıñ reforma yulındağı iñ möhim kereşüe -1884 nçe yılda açqan berence usûl-i cädit (yaña ısul) mäktäbe.Anıñ Qırımda,Baqçasaraydağı mäktäptä kertkän ciñel uqu ısulı , yäğni usul-i cädit tora bara populyarlaşa häm qısqa waqıt êçendä Rusiyäneñ başqa törki –İslam töbäklärenä dä tarala. Ğaspralı mäğarif häm mädäniyat tarmaqlarında êşçänlek başqarıp başta Rusiya törkiläre, soñraq böten törkilär arasında milli üzañ uyandıru öçen tırışa.  

     İsmäğil’ Ğaspralınıñ törki dönyada berlek, bergälek fikere belän bäyle iñ möhim êşçänleklärennän berse –urtaq törki tel buldıru yünäleşendäge kereşüläre. Ul İstanbul törekçäsen böten törkilär öçen urtaq ädäbi telgä äwerlderü turında uylıy.

Törek tele farsı häm ğaräp tellärennän alınğan kiräksez süzlärdän arındırılırğa häm xalıq añlıy torğan ğadi bulırğa tiyeş. Ğaspralı “Tärceman” gazetı aşa taratqan bu tel Qırım, İdel-Ural,Kavkaz häm Törkestan ziyalılarına aktiv täêsir itä. Bu teldä yazuçılarnıñ äsärläre belän şaqtıy kiñ ädäbiyat barlıqqa kilä. Fäqät’ Sovetlar Berlege däwerendä İsmäğil’ Ğaspralı başlatqan urtaq tel ağımı totqarlana, cirle tellärne üsterü agitaśiyälänä.

      “Tärceman” gazetı belän törki dönyanı urtaq törki tel astında berläşterü Ğaspralınıñ töp maqsatı bula. Bu maqsatnı küzdä totıp gazetında urtaq tel bularaq İstanbul şiväsen saylıy. Anıñ fikerençä İstanbul şiväse dä ğadiläşterelergä, qatlawlı ğibarälär çığarılıp barlıq törki dönya añlıy torğan xälgä kiterelergä tiyeş bula.

Bügenge köndä Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan , Qazaqstan ilbaşı Nursoltan Nazarbayev häm Azärbaycan ilbaşı İlham Aliyevnıñ tırışlıqları belän İsmäğil’ Ğaspralınıñ idealları törle xalıqara oyışmalarda çağılış taba. Törki şura, TÖREKSOY, törki akademiya berençe çiratta bulu belän bergä törle xalıqara oyşmalar bu yünäleştä êşçänleklär başqara. Bu êşçänleklärneñ maqsatı panturkizm yäisä panturanizm tügel. Çönki bu oyışmalar ber  däwlät häm millätkä qarata doşmanlıq, näfrät täşkil itmi ,barı tik törle tarmaqlarda xezmättäşlekne maqsat itep quya. Şuña kürä beräw dä  bu oyışmalardan şiklänmäsen. Şunı da äyterga kiräk:İsmäğil’ Ğaspralınıñ “Teldä, fikerdä,êştä bergälek” şiğareneñ törki dönya öçen çınğa aşuı dönya tınıçlığına da zur öleş kertäçäk .