Erdoganyň Pars aýlagyna guran saparynyň hem sebitleýin syýasat hem-de global derejedäki netijleri

2020-nji ýylyň ahyrynda Ýakyn Gündogarda başlan kadalaşma tapgyry hem täze sebitleýin zerurlygyň talaby hökmünde kabul edilip bilner. Arap pitnelerinden we ynkylaplaryndan soňky döwürde sebitde ýerleşýän ähli arap döwletleriniň ejizlemegi we käbir döwletlerdäki syýasy ulgamyň çökmegi sebäpli günbatar ýurtlary gönüden işe girişip, täze sebitleýin ulgam gurmaga synanşdylar. ABŞ-nyň öňbaşçylygynda belli ýerlerde çäre görüldi, sebitdäki ýurtlaryň arasyndaky gatnaşyklar gaýtadan kesgitlendi we netijede adyna “globus ýaranlygy” diýilýän, ABŞ-nyň hemaýat bermeginde, Ysraýyl döwletiniň merkezinde durýan, ähli arap ýurtlarynyň ygtyýaryna üns berilmeýan täze sebitleýin ulgamyň ilkinji ädimleri ädildi.

Bu täze ulgamda Türkiýe Ýakyn Gündogarda ýalňyz goýuldy, sebitleýin syýasatyň daşyna çykarylmaga çalşyldy. Ironiki taýdan ýaran kabul edilýän Pars aýlagy ýurtlarynyň hem ygtyýarlarna äsgermezçilik edilip, öz başdak syýasat alyp barmaklaryna ýol berilmedi. ABŞ-da Baýdeniň häkimiýet başyna geçmegi we alyp baran çetleşdiriji hem-de hemleli diskursy sebäpli sebitdäki ähli döwletler daşary syýasatyny gaýtadan dizaýn etdi.

 Ilki Aýlag sebitinde ýerleşýän ýurtlaryň arasynda, soň Aýlag we arap ýurtlary bilen beýleki ýurtlaryň arasynda, soňunda bolsa beýlekisi bilen düşnüşmeýän sebitleýin güýçleriň arasyndaky gatnaşyklaryň kadalaşma tapgyry başlady. Ilki özara gatnaşyklardaky dartgynly ugurlar saplandy, soň bolsa täze hyzmatdaşlyk platformalary döredildi.

Prezident R.T.Erdoganyň üstümizdäki aýyň 17-19-y aralygynda Pars aýlagy sebitinde ýerleşýän üç ýurda guran soňky sapary hem şol çäkde amala aşyryldy we hem özara gatnaşyklar hem sebitleýin syýasat hem-de global derejede möhüm netijeleri boldy we bolar. Erdoganyň saparyny üç jähtden gysgaça seljermek isleýäris.

Prezident Erdoganyň Aýlag sebitinde ýerleşýän ýurtlara saparynyň taraplaryň özara gatnaşyklaryna uly goşant goşjakdygy mälimdir. Birinjiden taraplaryň arasynda söwda mukdarynyň artdyrylmagy we söwda düzüminiň köpgörnüşli häsýete eýe bolmagy möhümdir. Türkiýe bilen sebit ýurtlarynyň arasyndaky gatnaşyklar özara söwda gatnaşygynyň ýany bilen täze häsýetlere eýe boldy. Aýlagyň ykdysady güýçleri Türkiýedäki maýa goýumlaryny artdyrdylar. Türkiýäniň ykdysady güýçleri Aýlagda täze başlangyçlar etdiler.

Mysal üçin Türkiýäniň dünýä derejesinde meşhurlyk gazanan dron öndürijisi “Baýkar” firmasy bilen Saud Arabystanynyň degişli edarasynyň arasynda goranyş senagaty boýunça Türkiýäniň taryhynyň iň uly ylalaşygyna gol çekişildi. Türkiýe BAE-niň arasynda 51 milliard dollara barabar maliýe we ykdysady şertnamalar baglaşyldy.

Şeýlelikde hem Türkiýe diwersifikasiýalaşdyrýan ykdysadyýetiniň hasam ösmegine goşant goşjak eksport bazaryna eýe bolar hem-de Aýlag sebitinde ýerleşýän ýurtlar esasanda goranyş senagaty önümçiligi boýunça günbatar ýurtlaryna bolan garaşlylygyny azaldarlar.

Prezident Erdoganyň saparynyň sebitleýin netijeleri hem ýokary bolar. Sebäbi bu sapar sebit döwletleriniň arasyndaky gatnaşyklary durnukly şertlere ýetirjek gatnaşyklaryň üç ýyllyk kadalaşma tapgyryndan has aňyry geçip, sebitleýin ulgamyň döredilmegi boýunça islegleri artdyrar. Bu jähtden birnäçe möhüm husus ünsleri çekýär.

Birinjiden, sebit döwletleri global güýçleriň bir taraply we agressiw syýasatlaryndan hoşal däl. Sebit ýurtlary global güýçlere ynanmaýar, sebäbi haçan global söwdanyň ýa-da çaknyşygyň gurbany boljakdyklaryny bilmeýärler. ABŞ we beýleki günbatar ýurtlary bilen günbatarly däl global güýçleriň arasyndaky dartgynlygyň tarapynda durmak islemeýän Türkiýe bilen Pars aýlagy sebitinde ýerleşýän ýurtlaryň arasyndaky dartgynlygy ortadan aýyrjak hyzmatdaşlyk ugurlarynyň giňeldilmegi ileri tutýarlar. Bu sapar bilen bilelikde, mysal üçin sebit ýurtlary goranyş senagaty önümleri meselesinde bökdençlikler döredýän we şertli satuwlar edýän günbatar ýurtlarynyň ýerine Türkiýe ýaly ýurtlara ýönelýärler.

Ykinjiden, sebitleýin meseleleriň diňe sebitleýin güýçler bilen hyzmatdaşlyk arkaly çözülip bilinjekdigini beýan edýärler. Global güýçleriň tarap bolup durýan Siriýa we Liwiýa meseleleri ýaly sebitleýin meseleleriň çözgüdi hasam agyrlaşýar. Aralaryndaky dartgynlygy gowşadan Türkiýe bilen sebit ýurtlary Ýemeniň, Liwiýanyň we Siriýanyň başda durmagynda sebitleýin dartgynlyklaryň dowam edýän ýerlerinde hyzmatdaşlyk edip ilerler.

Üçünjiden, Türkiýe bilen Pars aýlagy sebitinde ýerleşýän ýurtlaryň arasyndaky gatnaşyklaryň ösdürilmegi Gündorgar Ortaýer deňizindäki deňagramlyklara hem düýpli täsir ýetirer. Türkiýäniň ýakyn geçmişdäki sebitleýin ýalňyzlygyndan peýdalanan Gresiýa diňe bir Müsür we Ysraýyl bilen däl, eýsem Pars aýlagy sebitinde ýerleşýän ýurtlar bilen hem hyzmatdaşlygyny ösdürip, Türkiýäni Gündogar Ortaýer deňizinde ýalňyzlyga mejbur etmek isledi. Türkiýäniň ýekelikde alyp baran garşy syýasaty, özüne garşy wakalaryň öňüni aldy. Türkiýäniň Ýakyn Gündogardaky kadalaşma tapgyry bilen bilelikde Gündogar Ortaýer deňizinde Gresiýa sebäpli Türkiýä garşy döredilen ýaranlyk hem öz-özünden dargady. Saud Arabystany we Birleşen Arap Emirlikleri ýaly ýurtlar mundan beýläk Gresiýa bilen gatnaşyklarynda Türkiýäni göz öňünde tutarlar.

Prezident Erdoganyň sebite guran soňky saparynyň global netijeleri hem bolar. Golaýda NATO-nuň Wilnýusdaky sammitinde Türkiýe bilen günbatar ýurtlarynyň arasynda täze bir sahypa açan Erdogan, bu sapary bilen  Pars aýlagy sebitinde ýerleşýäň ýurtlar bilen täze sahypa açdy. Bir tarapy günbatarda, beýleki tarapy gündogarda bolan Türkiýäniň pozisiýasy iki tarapda hem güýçlendi. Ýakyn Gündogarda sarpa goýulýan Türkiýä günbatar hem sarpa goýar. Jemläp aýdanymyzda Türkiýäniň Ýakyn Gündogarda eden taryhy başlangyçlarynyň günbatarda-da netijesi bolar.

Beýleki tarapdan ABŞ-nyň agressiw we bir taraply syýasatyndan biynjalyk bolan sebit ýurtlary, ABŞ-nyň sebitden göräýmäge çekilmeginden we sebite bolan gyzyklanmasynyň azalmagyndan soň bir tarapdan sebitde güýçli pozisiýa eýelemäge çalyşýan beýleki glolbal güýçler bilen gatnaşyklaryny ösdürmäge çalyşýan bolsa, beýleki tarapdan Pars aýlagy sebitinde ýerleşýän ýurtlar hem sebitde Türkiýe ýaly güýçlidöwletler bilen gatnaşyklaryna aýratyn uly üns berýärler.