دین و توپلوم (9)
دگر‌لی اوخورلار!
دین و توپلوم آدلی پروگرامیمیزین بو گونکو بؤلومونده دینی اؤزللیک‌لر داشییان اخلاقین اجتماعی یؤن‌لرین‌دن بحث ائدجییک.
بیلیندیگی اوزره اخلاق، بیر توپلومدا یاخشی‌لیق و پیس‌لیک حاقیندا اولوشان و یئرلشن دگر یارقی‌لارینا گؤره ائدیلمه‌سی و یا ائدیلممه‌سی لازیم اولان انسان داورانیش‌لارینا باغلی قوراللار بوتونودور. اجتماعی حیاتی دوزنله‌ین قوراللار آراسیندا اخلاق قوراللاری اؤنملی بیر رولا صاحب‌دیر. ایچینده یاشانیلان توپلومون اؤزللیک‌لری و زامانین شرط‌لری اخلاق قوراللارینین دییشن‌لیک گؤسترمه‌سینه سبب اولسا دا بو قوراللار توپلومون اورتاق ویجدانی‌نین و اوزون ایللره دایانان تجروبه‌لرینین نتیجه‌سینده شکیللنمیش‌دیر.
اؤته‌دن بری اخلاق قوراللاری ایکی‌لی بیر آیریما تابع توتولا‌راق آراش‌دیریلار. فردلرین شخصاً اؤز اؤزلرینه قارشی نئجه داورانما‌لاری لازیم اولدوغونو گؤسترن اخلاق قورال‌لارینا سابجکتیو (اؤزنل) اخلاق قوراللاری، فردین باشقا فردلرله و توپلوملا اولان ایلیشکی‌لرینده نئجه داورانماسی لازیم اولدوغونو گؤسترن اخلاق قورال‌لارینا ایسه اوبجکتیو (نسنل) اخلاق قوراللاری آدی وئری‌لر. سوبجکتیو اخلاق قورال‌لارینا فردی اخلاق قوراللاری، اوبجکتیو اخلاق قورال‌لارینا دا اجتماعی اخلاق قوراللاری دئییلدیگی ده گؤرولمکده‌دیر.
عمومی بیر ایفاده ایله سابجکتیو اخلاق قوراللاری، "ناموس‌لو و دوز اول! باشقا‌لاری حاقیندا پیس حس‌لر بسلمه، ایچینی تمیز توت!" نومونه‌لرینده اولدوغو کیمی ایچ دونیا‌داکی تصورلارا عایددیر. اوبجکتیو اخلاق قوراللاری ایسه "کاسیب‌لارا کؤمک ائت!، اوغورلوق ائتمه!، باشقا‌لارینا زرر وئرمه!" اؤرنک‌لرینده اولدوغو کیمی دیشا وورولان داورانیش‌لارا باغلی اولوب توپلومون فردلردن ایسته‌دیگی داورانیش مدل‌لرینی گؤسترر. عینی زاماندا حاقلا ایلگیلی اولان قیسیمی ده بونلاردیر.
یوخاریدا ایفاده ائدیلدیگی کیمی اوبجکتیو اخلاقین ماراق ساحه‌سی داها چوخ حقوقی آلان ایله ایچ ایچه‌دیر. حقوقون ایده‌آلی عدالتی، اخلاقین ایده‌آلی ایسه یاخشی‌نی گرچکلشدیرمک‌دیر. یاخشی و پیس آراسیندا آیریمی ائدن اخلاق قوراللاری چوخ واخت ایچینده یاشانیلان جغرافیایا و توپلومون قورولوشونا گؤره دییشه‌بیلمکده‌دیر. بو سبب‌دن اخلاق محورینده اولوشان عرفا دایانان حقوق قوراللاری بؤلگه‌لره گؤره فرق‌لی‌لیک عرض ائتمکده‌دیر. بیر دؤنمده یاخشی اولان، باشقا بیر دؤنمده پیس اولا‌راق قبول ائدیله‌بیلر. بللی بیر یئرده اخلاقا اویغون گؤرولن بیر حرکت، باشقا بیر یئرده اخلاقا ضد ساییلابیلر. بو وضعیت توپلومسال حیاتدا بیر نورم بیرلیگی تامین ائدیلمه‌سینه و عدالتین تام اولا‌راق گرچکلشمه‌سینه مانع اولان بیر وضعیت دئییل، اجتماعی حیاتین گئرچیی اولا‌راق قبول ائتمک لازیم‌دیر. اؤنملی اولان توپلومدا دینجلیگین تامین ائدیلمه‌سی‌دیر. هر نه قدر حقوق و اخلاق آراسیندا فرق‌لی‌لیک‌لر اولسا دا، بو ایکی قورال نؤوعو بیر بیرینی یوخ سایابیلمز. هر شئی‌دن اؤنجه اخلاق، مشروع اولدوق‌لاری مدتجه حقوق قورال‌لارینا اویغون داورانماغی امر ائتمکده‌دیر. بیر چوخ حقوق قورالی‌نین تملینده ده بوتون اینسانلیغا و یا او توپلوما مال اولموش اخلاقی آنلاییش‌لار یئر آلماقدادیر.
اؤته یاندان اخلاق قورال‌لارینا اویمامانین یاپدیریمی دا معنوی بیر ماهیت عرض ائتمکده‌دیر. بئله کی، اخلاق قوراللارینین امر و قاداغا‌لارینا ضد داورانیشدا اولان‌لارین قارشیلاشا‌جاق‌لاری تپکی، توپلومون فردی پیسلمه‌سی، اونونلا ایلیشکی‌لرینی کسمه‌سی، "اخلاق‌سیز" و بنزری سؤزلرله او شخصی قیناماسی و کیچیک گؤرمه‌سی‌دیر. بونون یانیندا فرد اؤز ویجدانیندا بیر راحاتسیز‌لیق دویابیلر. یوخسا توپلوم اخلاق قورال‌لارینا اویمایان فردی اخلاقی امره اویمایا مجبور ائده‌بیلمز، آنجاق بو شخص‌لره قانونلاشمیش حقوق قوراللاری آراچیلیغی ایله بیر یاپدیریم اویقولانابیلر.
اینسان‌لیق تاریخینده دؤولت‌سیز و حقوق‌سوز توپلوم‌لار اولموشدور، آنجاق اخلاق‌سیز توپلوم اولمامیش‌دیر. بو سببله حقوقون اخلاقی تامین ائتمک اوچون چیخمیش اولدوغونو دوشونه‌بیلریک. مثلا وئردیگی سؤزو توتماق بیر اخلاق قورالی‌دیر. عهده وفا اولا‌راق دا بیلینن و سؤزلوک‌لرده وئردیگی سؤزو یئرینه یئتیرمک اولا‌راق بلیرلنن بو اخلاق قورالی، گونوموزده اولوسلارآراسی و بعضی یئرلی حقوق قایناق‌لاریندا اؤنملی یئر توتور. وعد بیر طرفین سؤز وئرمه‌سی ایکن عهد ایکی طرفین سؤزلشمه‌سی اولا‌راق تانیملانماقدا‌دیر. بیلیندیگی کیمی بو دوروم حقوق ایله قوروما آلتینا آلینمیش‌دیر.
اخلاقین نورمال حقوق سیستمین‌دن فرق‌لی اولماسی‌نین سبب‌لرین‌دن بیری، اونون اوتونوم اولماسی، یئریرلیک(گوج) قایناغی‌نین ایچده (ویجدان) اولماسی‌دیر. اخلاقی ماراقلان‌دیران اؤنملی بیر قاورام دا ویجدان‌دیر. چونکو اخلاق شخصین ویجدانی ایله حسابلاشماسینی؛ حتی اجتماعی ویجداندا دا توپلومون اؤزو ایله حسابلاشماسینی گرکلی قیلار. حقوق عدالتی تامین ائتمک اوچون وار ایکن عدالتی تامین ائده‌جک اولان ویجدان بورادا اؤنملی اولماقدا‌دیر. شخصه گؤره ده دوغرولار دییشجیینه گؤره عدالتی تامین ائده‌جک ویجدانی نئجه گلیشدیرجییک. باشا دوشوروک کی بو قاورام‌لارین بوتونو اینسان‌داکی ویجدان ایله ساغلانا‌جاق. ویجدان و اخلاقین حقوق ایچری‌سین‌دکی اؤنمی سببیله‌دیر کی هر داورانیشین اؤزونه بیر اخلاقی واردیر.
حقوقون قایناغی قونوسوندا ایسه بعضی بؤیوک حقوقچولار فرق‌لی جمله‌لرله ده اولسا توپلوم شعورونا، دین، اخلاق کیمی ائورنسل دگرلره گؤندرمه‌لر یاپماقدا‌دیر. پوزیتیویزمی تمثیل ائدن لئون دوگویه گؤره حقوق قوراللارینین قایناغی توپلومو میدانا گتیرن اینسان‌لارین کوللکتیو شعورودور. بو شعورا ضد اولا‌راق قویولان قوراللار اؤلو دوغولاجاغین‌دان یئریرلیک شانسی اولمایا‌جاق. هانس کئلسنه گؤره، آنایاسا داخیل بوتون نورملار گئچرلی‌لیگینی تمل بیر نورم‌دان آلیر. تمل نورمون گئچرلی‌لیگی سیاست، اخلاق و دینه دایانیر.
قونونو اؤزتله‌یه‌جک اولساق، اخلاق حدی ذاتیندا سویود/مجرد بیر ائتکینی تمثیل ائدر کیمی گؤرونسه ده توپلومون هر طرفینی ماراقلان‌دیران معنوی و مادی اؤلچولره صاحب‌دیر. اؤزللیکله دؤولت‌لر طرفین‌دن دوزنلنمیش قانون‌لار ایله چیگین چیگینه توپلوم‌لارین امنیتینی تاسیس ائتمه قونوسوندا گؤز آردی ائدیله‌بیلمه‌یه‌جک قدر اؤنم عرض ائتمکده‌دیر. آنجاق دوزنله‌نه‌جک قانون‌لار یوخاریدا آچیقجا ایفاده ائدیلدیگی کیمی دیشاریدان گتیرمه دئییل، مؤوجود توپلومون عرف و اجتماعی شعورونو نظره آلماسی گرکیر.
ایلگیلی‌لی خبرلر
بو‌لاری بیلیرسینیزمی؟ (13)
تورکیه‌نین ایلک قاپا‌لی موبادیله مرکزی‌نین ایستانبول‌داکی کاپالیچارشی اولدوغونو بیلیردینیزمی؟