دونیادا ایز بیراخان تورک بؤیوک‌لری (2)
دونیادا ایلک خریطه‌جیلیق نومونه‌لریندن بیرینی چکن و عینی زاماندا سؤزلوکچولوک و گرامر ایشلری ساحه‌سینده علمی قاتقی‌لاردا اولان کاشغرلی محمود حاقیندا دانیشاجاغیق.
دونیادا ایز بیراخان تورک بؤیوک‌لری" پروقرامی‌نین ایکینجی بؤلومونده، دونیا تورک‌لری آراسیندا بیر چوخ قانون ایمضا آتان، دونیادا ایلک خریطه‌جیلیق نومونه‌لریندن بیرینی چکن و عینی زاماندا سؤزلوکچولوک و گرامر ایشلری ساحه‌سینده علمی قاتقی‌لاردا اولان کاشغرلی محمود حاقیندا دانیشاجاغیق.
ایلک تورک سؤزلوکچوسو، ایلک تورک اتیمولوغو، ایلک تورک گرامرجیسی، ایلک تورک فولکلورجوسو و ایلک تورک خریطه‌جیسی عنوان‌لاری‌نین صاحبی اولان کاشغرلی محمودون دوغوم تاریخی ایله علاقه‌دار قطعی بیر معلومات اولماماقلا بیرلیکده، 1025 تاریخینده دوغولدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر. قاراخان‌لی خاندانی سویوندان گلدیگی بیلینن کارشغرلی محمودون سوی کؤتوگو، ایسلام دینینی سئچن ایلک تورک خاقانی ساتوک بوغرا خانا چیخماقدا‌دیر.
کاشغرلی محمود کاشغرلی دیوانی لغات التورک اثریله شؤهرت قازانمیش‌دیر. دیل بیلیمی، گرامرجی‌لیک و لهچه‌بیلیمی باخیمیندان دونیانین ان سرمایه‌دار و ان اهمیت‌لی اثرلریندن اولان بو اثر، کاشغرلی محمودون تورک‌لرین یاشادیغی بؤلگه‌لری آددیم-آددیم گزیب آراشدیرما ائده‌رک اورتایا قویدوغو محتشم بیر اثردیر. کاشغرلی‌نین بو ایشلری‌نین تورکجه‌نی رسمی دیل اولا‌راق ایستیفاده ائدن قاراخان‌لی دولتی طرفیندن ده دستکلنمه‌سی، هم کاشغرلی محمودون دولت ارکانی یانین‌داکی یوکسک اعتبارینی، هم ده قاراخان‌لی دولتی‌نین علمه و آراشدیرمایا وئردیگی اهمیت و گؤستردیگی دقتی گؤزلر اؤنونه سرمکده‌دیر.
کاشغرلی محمود، شرقی تورکیستانین کاشغر شهرینده دوغولموش، اورادا بؤیوموش، یئتیشمیش، تحصیل آلمیش‌دیر. آنا دیلی تورکجه‌دیر، لاکین دؤورون اهمیت‌لی دیل‌لریندن اولان عرب و فارس دا چوخ یاخشی بیلدیگی، عرب یازدیغی اثرلریندن و فارسچایلا علاقه‌دار ایفاده‌لریندن آیدین اولماقدا‌دیر. بو معلوماتین، اثرلرینی قلمه آلماق اوچون تورک‌لرین رهبرلیگینده اولان بغداددا ایقامت ائتمیشدیر. لاکین ایشلرینی بیتیردیکدن سونرا یئنه دوغما کاشغرا دؤنموش و اورادا وفات ائتمیشدیر.
.....
کاشغرلی محمودون شاه اثری ساییلان کاشغرلی دیوانی لغات اتورکون بیر چوخ اهمیت‌لی خصوصیتی آراسیندا، اثرین ایلک صحیفه‌لرینده یئر آلان خریطه، بیر تورکون چکدیگی ایلک دونیا خریطهسیدیر. تورک و دونیا خریطه‌جیلیق تاریخینده خصوصی بیر یئری اولان بو خریطه، اصلینده تورک بیرلیک‌لری‌نین یاشادیغی بؤلگه‌لری گؤسترمک مقصدیله چکیلمیش‌دیر. لاکین کاشغرلی محمود اونونلا دا کیفایتلنممیش، بعضی دیگر خالق‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لری ده علاوه بیر دونیا خریطه‌‌سی حالینا گتیرمیشدیر. بو خریطه اون بیرینجی عصرین شرط‌لری و او دؤورون جوغرافیاجیلیک معلومات و تکنیک‌لری دقته آلیندیغیندا، چوخ ایره‌لی سویه‌ده بیر خریطه ساییلیر.
کاشغرلی محمودون میدانا گتیردیگی ایش، تام اولا‌راق دایروی بیر دونیا خریطهسیدیر. اطرافین‌داکی دایره‌ده ساعات ایستیقامتینده جنوب، غرب، شیمال و شرق ایستیقامت‌لری عربجه ایفاده ائدیلمیش‌دیر. رنگلندیرمه‌یه معناسی دا دایره خاریجینده تصویر ائدیلیر. آچیقلاما‌لارا گؤره؛ یاشیل رنگ دنیزلری، بوز / بوز رنگ چای‌لاری، قیرمیزی رنگ داغ‌لاری و ساری رنگ قوملوقلاری و چؤل‌لری گؤسترمکده‌دیر. آیریجا ایچی ساری رنگله بویا‌لی کیچیک دایره‌لرله ده شهر و بؤلگه‌لر قید اولونور.
گونوموزدکی مشهور پروژکسیون‌لاردان فرق‌لی اولا‌راق، خریطه‌‌نین یؤنو گونشین دوغولدوغو طرفی گؤسترن دوغو‌دور. بو سئچیمین ایسه، تورک اینانجلاریندان قایناقلاندیغی، گؤکتورکلردن بری اصل جهت قوزئی اولدوغو بیلینمکده‌دیر. قاراخان‌لی دؤورونون باشکندی بالاساگون ایسه، خریطه‌‌نین اساس مرکزی‌دیر.
خریطه اوزرینده ان جدی آراشدیرما، آلمان علم آدامی آلبرت هرمان طرفیندن ائدیلمیش‌دیر. هرمانن خریطه‌‌دکی 76 یئر آدینی نومارالاندیراراق، اوریژینال خریطه‌‌نین اوزرینه گله‌جک شکیلده یئرلشدیرمیش، یئر آدلاری‌نین آلمانجاداکی قارشیلیغینی وئرمیشدیر.
کاشغرلی محمودون دونیا خریطه‌‌سینده اؤنه چیخاریلان بیر دیگر خصوصیت، ایلک دفعه ژاپونون گؤستریلمه‌سیدیر. خریطه‌‌دکی ایستیقامت‌لره گؤره شرقده چینین شیمال-شرقینده جابارکا شکلینده آدا اولا‌راق گؤستریلن یئر، جابانکا یعنی ژاپون‌دور. بونو ایفاده ائتملیگیک کی ایلک ژاپون خریطه‌‌سی‌نین شکی‌لی 14. عصره و بیر دونیا خریطه‌‌سینده ژاپونون یئر آلماسی 15. عصره عاییددیر. حال بوکی کاشغرلی محمودون 11. عصره عاید خریطه‌‌سینده ایلک دفعه ژاپون ایفاده ائدیلمیش‌دیر.
کاشغرلی محمودون دونیا خریطه‌‌سی، چین‌دن بیزانس سرحدلرینه، بالاساگون‌دان خلیفه‌نین اوتوردوغو بغدادا قدر گئنیش بیر بؤلگه‌نی ایچینه آلماقدا‌دیر.
پروفسور دوکتور فیکرت ساریجا اوغلونا گؤره، شرق بؤلگه‌لری و تورک‌لرین مسکون اولدوغو جوغرافیا‌لار حاقیندا وئریلن معلومات‌لار تصدیقلنمیش‌دیر. 11. عصردکی تورک بوی و اؤلکه‌لرینی، قدیم تورک‌لرین دونیا تصوورلرینی گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اهمیت‌لی‌دیر. بو خریطه عینی زاماندا، ایسلام دونیاسیندا و خریطه‌جیلیغینده تورک جوغرافی باخیشینی دا ان یاخشی شکیلده تمثیل ائدیر.
ایلگیلی‌لی خبرلر
آورآسیا جمهوریتلرینین گۆندمینده‌کی گلیشمهلر
۷-۸ می ۲۰۲۴ تاریخلرینده آذربایجان باشباخانی علی اسدوو تۆرکیه‌یه رسمی سفر گئرچکلشدیردی
