تورک دونیاسینا حصر ائدیلمیش عؤمورلر "عتبه الحقایق"

"تورک دونیاسینا حصر ائدیلمیش عؤمورلر" پروگرامینین بو بؤلومونده 12-جی عصرده یازیلمیش تورک-ایسلام ادبیاتینین نادیر نمونه‌لریندن اولان "عتبه الحقایق" و اونون مولیفی شاعر ادیب احمد یوکنکیدن دانیشاجاغیق.

تورکلر ایسلامی داها چوخ اون‌بیرینجی عصرده قبول ائتمیشلر. ایسلام تورک ادبیاتینین ایلک نمونه‌لری ایلک موسلمان تورک دؤولتی اولان قاراخانلیلار دؤوروندن گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. بونلاردان بیری ‌ده عتبه الحقایق اثریدیر. ایسلامی یئنی قبول ائتمیش میللت اوچون بو یئنی اینانجی اؤز دیللرینده ایضاح ائتمک اوچون یازیلمیشدیر. اثرین مولیفی اون‌ایکینجی عصرده یاشامیش قاراخانلیلار دؤورونون آنادان‌گلمه کور تورک شاعری ادیب احمد یوکنکیدیر. اونون حیاتی حاقیندا چوخ محدود معلوماتیمیز وار. شاعر حاقیندا معلوم اولانلارین چوخو اونون عتبه الحقایق آدلی اثرینه اساسلانیر. آتاسینین آدی محمود اولان ادیب احمدین سمرقند یاخینلیغینداکی یوکنک شهرینده دوغولدوغو معلومدور. مولیف حاقیندا معلومات منبعلریندن بیری ‌ده علی شیر نوایینین «نسائم المحبت» اثرینده یازیلیب. بو اثرده تورک، دیندار و ضیالی کیمی تانینان، عرب و فارس دیللرینی یاخشی بیلن، تسفیر و حدیث کیمی ایسلامی علملری موکمل بیلن، فضیلتلی عالیم کیمی قید اولونان ادیب احمد بیلدیریر. امام اعظمین طلبه‌سی اولدوغونو و اونون دیگر طلبه‌لریندن داها یاخشی اولدوغونو قید ائتدی. آنجاق تاریخی حقیقته اویغون اولمادیغی دوشونولن بو روایت ادیب احمده عطف ائدیلن دینی ایختیصاص درجه‌سینین خلق آراسیندا نه قدر یوکسک اولدوغونو گؤستریر. شاعرین بعضی سؤز و اؤیود-نصیحتلرینین دیلدن دیله دولاناراق اون‌بئشینجی عصرین سونلارینا چاتماسی، اوزون ایللر تورک خالقینا تأثیرینی گؤسترمه‌سی معناسیندا چوخ آنلاملیدیر. یازیلاردا شاعرین نه واخت دوغولدوغو و نه واخت وفات ائتدیگی باره‌ده معلومات یوخدور.

عتبه الحقایق 12-جی عصرده خاقانیه لهجه‌سینده یازیلمیش قیمتلی اثرلردن بیریدیر. ایشلدیگی مؤوضوعلار باخیمیندان دینی-اخلاقی دیداکتیک اثر حساب اولونور. تاریخ و ادبیات تاریخی آراشدیرمالاری، خوصوصیله تورک تاریخی اوچون بؤیوک اهمییت کسب ائدن بیر اثردیر. عتبه الحقایق 14 فصیلده تشکیل ائدیلمیشدیر. گیریش حیصّه‌سینده توحید، نعت و دؤرد خلیفه‌نین مدحیندن سونرا او دؤورون بؤیوک امیری محمد داد سپهسالار بگه ایتحاف ائدیلدیگی یازیلیر. اساس اثر 40 بیت و 101 دؤردلوکده یازیلمیشدیر. «حقیقتلر آستاناسی» معناسینی وئرن "عتبه الحقایق" اخلاق و نصیحت کیتابی اولدوغو اوچون تامامیله حیکمت اوسلوبوندا یازیلمیشدیر. اثرین مضمونونا نظر سالدیقدا هر بؤلمه‌ده‌؛ سخاوت، دوغرولوق، علم، خیرخواه‌لیق، فضیلت و تواضع‌کارلیق کیمی مؤوضوعلاردان بحث ائدیلدیگی گؤرولور. بو نصیحت کیتابینین معلوم بئش نوسخه‌سی واردیر کی، اورادا دونیانی، الله‌ی و اینسانی تانیماغین آنجاق علمله الده اولونا بیله‌جیی بیلدیریلیر. بو نوسخه‌لر سمرقند، ایاصوفیا، توپقاپی، فواد کؤپرولو طرفیندن تقدیم ائدیلن، لاکین سونرا ایتیریلن اوزون‌کؤپرو نوسخه‌سی و 2019-جو ایلده بوتون جهتلری ایله ایلک دفعه تقدیم ائدیلن هلند نوسخه‌سیدیر.

بو اثری تورکیه‌ده نشر ائتدیرن دیلچی رشید رحمتی آرات، معلوم ال‌یازما نوسخه‌لرینی موقایسه ائده‌رک، عتبه الحقایقین دَیری و ماهیتی حاقیندا بئله دئییر: "آیری-آیری فصیللرین آدلاریندان دا آنلاشیلاجاغی کیمی، تورک-ایسلام موحیطینین مدنیت چرچیوه‌سینده فردلرین تربیه‌سی اوچون نظرده توتولان پرینسیپلری تورکجه و منظوم شکیلده تکرارلایان اخلاق کیتابیدیر. اثردکی فیکیرلر چوخ واخت آیه‌لرله‌، حدیثلرله و یا دیگر عرب بیتلری ایله تشویق ائدیلیر... بورادا فیکیر باخیمیندان مولیف اؤز فیقهیندن چوخ، معلوم پرینسیپلری گؤزل تورکجه ایفاده ائتمکله کیفایتلنیب. نظره آلساق کی، اثرین یازیلدیغی تخمین ائدیلن دؤورده بو پرینسیپلری هر بیر اوخوجونون آسانلیقلا باشا دوشه بیله‌جیی و یاددا ساخلایا بیله‌جیی آیدین دیلده و نظمله نشر ائتمک بو یولون یولچولاری اوچون مقصد ایدی، ادیب احمدین بو وظیفه‌نی موکممل شکیلده یئرینه یئتیردیگینی قبول ائتمک لازیمدیر." او دؤورده "عتبه الحقایق" کیتابی بیر چوخ دیوان و تکه شاعرلرینی تأثیرلندیرمیشدیر. بو شاعرلردن ان مشهورلاری نیازی مصری، سعدی شیرازی، مؤولانا و علی شیر نوایی‌دیر. اثرین موهوم مقاملارین‌دان بیری؛ هم عاغیلین، هم دوشونمه قابیلییتینین، هم‌ده ایمانین عینی درجه‌ده جیدی اولدوغونو وورغولاییر. بوندان علاوه‌، تورکولوژی آراشدیرمالاری باخیمیندان اورتا تورک دؤورونه ایشیق سالان اوچونجو موهوم اثر اولدوغو اوچون آدی علم عالمینده دایم خاطیرلاناجاقدیر.